مروری بر اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی در میزگرد ایسنا/قسمت پایانی
خطاها و تخلفات پژوهشی ناشی از چیست؟/"منشور اخلاق فناوری" تدوین می‌شود
به گزارش ایسنای جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی، طی دهه‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های شگرف و سریع در حوزه دانش و فناوری پزشکی بودیم، این مساله فراخور نیاز، به سلسله تغییر و تحولات عمیقی در عرصه پژوهش‌های علوم پزشکی منجر شده است و به نظر می‌رسد با توجه به برخی از تجارب تلخ گذشته مبنی بر سوءاستفاده از یافته‌های پژوهشی دانشمندان، جامعه علمی جهت انجام صحیح رسالت خود بیش از سایر جوامع به تدوین مسائل اخلاقی نیازمند است. اخلاق در پژوهش از دو مفهوم اخلاق و پژوهش تشکیل شده و شناخت چیستی آن در گرو تحلیل و تبیین این دو مفهوم و همچنین مشخص کردن نحوه تعامل آنهاست.
مهمترین مساله‌ای که از تعامل بین این دو مفهوم می‌توان استخراج کرد، ضرورت جهت‌گیری اخلاقی در فرایند پژوهش است و از آنجا که بسیاری از پژوهش‌های علوم پزشکی و نتایج آن ارتباط تنگاتنگی با جامعه بشری و سرنوشت آنها دارد، وضع مصوبات اخلاقی نه تنها در مورد پژوهشگر بلکه برای ابزار، روش‌ها و شرکت‌کنندگان در پژوهش امری حیاتی به نظر می‌رسد.
آنچه لزوم پرداختن به این موضوع را بیش از پیش حیاتی می‌سازد، برخی شواهد تاریخی است که نمایانگر عدم رعایت اصول انسانی و اخلاقی در افراد حاضر در برخی از پژوهش‌هاست.
در این زمینه به مناسبت هفته پژوهش میزگردی با عنوان "مروری بر اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی" در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برگزار شد که بخش اول آن روز گذشته بر روی خروج ایسنا قرار گرفت؛ آنچه در پی می‌آید بخش دوم و پایانی این میزگرد است که در ادامه آن دکتر افشین زرقی، معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، برگزاری میزگردی با موضوع اخلاق در هفته پژوهش را به فال نیک گرفت و با اشاره به پیشرفت و رشد پژوهش در کشور، عنوان کرد: سالانه بیش از ۵۰ هزار مقاله در کشور تولید می‌شود که همین عدد رتبه تولید علم کشور را در دنیا به جایگاه ۱۷ ارتقا داده است.
افزایش نگرانی از خطاهای پژوهشی با افزایش آمار تولیدات علمی
وی با بیان اینکه شیب و رشد تولیدات علمی از سوی دیگر، نگرانی‌ها درباره رعایت اخلاق در پژوهش را افزایش می‌دهد، عنوان کرد: دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال گذشته بالاترین میزان تولیدات علمی را نسبت به خود داشته، البته آمار بیش از ۴۵۰۰ تولید علمی هم باعث افتخار ماست و هم وظیفه و مسئولیت ما را در قبال حفاظت از داده‌های پژوهشی افزایش می‌دهد.
اکثر خطاها و تخلفات پژوهشی ناشی از ناآگاهی است
زرقی با بیان اینکه به اعتقاد ما اکثر خطاها و تخلفات پژوهشی ناشی از ناآگاهی از اصول نشر، اصول پژوهش، زمان و نحوه ارائه ایده و نشر مقاله است، اظهار کرد: به عبارت دیگر وقوع خطا و انحراف پژوهشی در هر مرحله‌ای یعنی از ابتدای ارائه ایده تا زمان نشر امکان‌پذیر است و بر این اساس توصیه کمیته اخلاق وزارت بهداشت برای کاهش میزان خطا به دانشگاهها تکلیف شده است.
کارگاه‌های آموزشی اخلاق در پژوهش برای اعضای هیات علمی برگزار می‌شود
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه در این رابطه آموزش‌هایی به کلیه افراد درگیر در پژوهش در همه سطوح ارائه می‌شود، عنوان کرد: اعضای هیات علمی و دانشجویان در تمامی مقاطع برای انجام کار پژوهشی باید دوره‌های مربوط به کمیته‌های اخلاق را گذرانده و پروسه ارائه پژوهش را رعایت کنند. در همین راستا در سال پیش رو با فتح‌الباب این میزگرد، کارگاه‌های آموزشی اخلاق در پژوهش برای کلیه اعضای هیات علمی دانشگاه برگزار خواهد شد.
ممنوعیت فعالیت پژوهشی افراد فاقد گواهینامه شرکت در کارگاه اخلاق
وی با بیان اینکه کدهای اخلاقی پژوهش هر ساله با تغییراتی همراه است، گفت: شرکت در این کارگاه‌ها برای آشنایی دانشجویان و اعضای هیات علمی با آخرین تغییرات دستورالعملی و استانداردهای اخلاق در پژوهش اجباریست و از این پس از فعالیت پژوهشی افراد فاقد گواهینامه شرکت در کارگاه‌های اخلاق در پژوهش ممانعت به عمل می‌آید.
عدم برخورد سلیقه‌ای با خطاها و تخلفات پژوهشی
زرقی با بیان اینکه با خطاها و تخلفات پژوهشی به صورت سلیقه‌ای برخورد نمی‌شود، گفت: در این رابطه دستورالعمل وزارت بهداشت، استانداردی را تعیین کرده و ما نیز به عنوان دانشگاه دوم علوم پزشکی کشور مقداری سختگیرانه‌تر عمل خواهیم کرد.
وی با اشاره به انتشار آخرین راهنمای اخلاق در انتشار آثار پژوهشی توسط وزارت بهداشت، عنوان کرد: کلیه دانشگاهها موظفند در انتشار آثار پژوهشی به اسناد بالادستی توجه کنند.
انتشار کتاب "راهنمای نشر در پژوهش" با مضمون سرقت ادبی
زرقی با اشاره به اقدامات دانشگاه در این رابطه، گفت: دانشگاه برای ۱۴۰۰ عضو هیات علمی کتاب "راهنمای نشر در پژوهش" با مضمون سرقت ادبی و نگارش مناسب را تهیه و توزیع کرده است. مطالب این کتاب مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی بوده و مسائل و استانداردهای بومی نیز به آن اضافه شده است.
راه‌اندازی ۱۵ کمیته اخلاق در پژوهش مستقل در دانشگاه
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه ۱۵ کمیته اخلاق در پژوهش مستقل در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی فعالیت می‌کنند، عنوان کرد: اعضای این کمیته‌ها از طریق اسناد بالادستی انتخاب شده و ما نیز به عنوان دانشگاه وظیفه نظارت و هدایت این کمیته‌ها را برعهده داریم. این کمیته‌ها توسط کمیته اخلاق مرکزی برای پیاده‌سازی استانداردها و دستورالعمل‌های مرکزی وزارت بهداشت نظارت می‌شوند.
ضرورت توجه به کاهش خطا و تخلف اخلاقی در فناوری
وی با تاکید بر اینکه دلواپسی و نگرانی‌های اخلاقی تنها به تولیدات علمی منحصر نمی‌شود، گفت: مسائل نگران‌کننده‌تری در رابطه با مباحث فناوری مثل ادعای سرقت ایده و تبدیل به محصول و حتی بهره‌مندی اقتصادی از آن وجود دارد که باید راهکار مناسبی برای کاهش خطاها و نگرانی‌ها در فناوری اندیشیده شود.
زرقی در رابطه با مساله اخلاق در انتشار آثار پژوهشی، عنوان کرد: همواره تصمیمات مربوط به اخلاق در پژوهش یک سری موافق و یک سری مخالف دارد، به عنوان نمونه نمی‌توان پژوهشگر را برای تبدیل پژوهش به طرح مجبور کرد. بلکه باید ضوابطی برای ارائه مقاله و تولیدات علمی در یک قالب مشخص و استاندارد تعیین کنیم تا احتمال خطا کم شود.
وی با بیان اینکه اجبار دانشگاه ما برای ارائه تولیدات علمی در سطح تحصیلات تکمیلی است، عنوان کرد: ما معتقدیم فردی که وارد فضای تحصیلات تکمیلی شده، پژوهش و تحقیق را انتخاب کرده و بنابراین مکلف به انجام پژوهش در سطح ملی یا بین‌المللی است. ما نیز باید بستر لازم برای انتشار پژوهش سالم را برای پژوهشگر فراهم کرده و به وظایف خود مبنی بر ارائه آموزش های لازم و نظارت، هدایت و حمایت این پروسه عمل کنیم.
انتقاد از ارزش‌دهی کاذب به شاخص h-index
زرقی در این رابطه به شاخص h-index (شاخص ارجاع به مقاله پژوهشگر) در فضای پژوهشی کشور اشاره کرد و گفت: متاسفانه این شاخص آن گونه که در کشور ما به ارزش تبدیل شده، در اکثر دانشگاه‌های برتر دنیا مورد توجه قرار نگرفته؛ چراکه هدف اصلی طراح شاخص h-index به خودی خود برای افراد شاخص و برتر حوزه‌های پژوهشی محقق می‌شود و بنابراین نیازی به رقابت‌های ناسالم و غیراخلاقی برای افزایش امتیاز شاخص h-index وجود ندارد.
وی افزود: گاهی ما خودمان اعداد و شاخص‌ها را به ارزش تبدیل می‌کنیم و پس از آن به دنبال راه کاری برای حل مشکلات و جوانب ناشی از این مساله هستیم.
ضرورت بازنگری عوامل تشویقی مانند آیین‌نامه ارتقا
وی با تاکید بر ضرورت بازنگری عوامل تشویقی مانند آیین‌نامه ارتقا، اظهار کرد: برای کاهش تخلفات باید عوامل تشویقی مانند ارتقا و غیره را بازنگری کنیم. به عنوان نمونه می‌توان برای افراد و اساتید شاخص در حوزه آموزش، امتیاز آموزشی را برای ارتقا، افزایش و امتیاز پژوهشی را کاهش داد. همین مساله از بسیاری تخلفات و خطاهایی که به دنبال اجبار رخ می‌دهد، جلوگیری می‌کند.
برخورد جدی با تخلفات در حیطه اخلاق پژوهشی
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به برخورد جدی با تخلفات در حیطه اخلاق پژوهشی در دانشگاه، عنوان کرد: البته معتقدیم با متخلف باید به اندازه جرمش برخورد شود، در همین راستا ممیزی‌های جدی نیز اعمال می‌شود، به عنوان نمونه در انتخاب دانشجو و عضو هیات علمی نمونه، کیفیت و صحت تولیدات علمی از کمیت آن با ارزش‌تر بوده و خطاها و بداخلاقی‌های پژوهشی به هیج عنوان نادیده گرفته نمی‌شود.
اعمال سیاست تشویقی باعث کاهش تخلفات پژوهشی می‌شود
زرقی در رابطه با اعمال سیاست تشویقی برای انجام پژوهش، گفت: مکانیسم تشویقی تنها منابع مالی نیست، بلکه می توان این سیاست را با تخصیص گرنت پژوهشی اعمال کرد ولی در هرصورت بنده معتقدم تشویق درست پژوهشگر باعث کاهش تخلفات پژوهشی می شود. البته سیاست تشویقی یک تیغ دولبه است که باید در اجرای آن نهایت دقت اعمال شود.
وی با بیان اینکه تنها امتیاز پژوهشی عامل ارتقا نیست، عنوان کرد: در آیین‌نامه جدید به مسایل کمی و کیفی هر دو توجه شده و در کنار تمامی این معیارها، اغلب ممیزی نیز اعمال می‌شود، به گونه‌ای که گاهی افراد در ممیزی به عنوان یک معیار کیفی رد شده و ارتقا پیدا نمی‌کنند. البته با تمام این مسائل آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات علمی به درستی در دانشگاهها رعایت و اجرا نمی‌شود.
برنامه و مسیر دانشگاه به سمت دانشگاه‌های نسل سه و کارآفرین
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به برنامه و مسیر دانشگاه به سمت دانشگاه‌های نسل سه و کارآفرین، اظهار کرد: دانشگاه نسل سه به این معناست که پس از حل کلیه مسایل آموزشی و پژوهشی و ارتقا در این مسیر، دانشگاه و دانشگاهی باید در مسیری حرکت کند که جامعه نیز از علم دانشگاه نفع ببرد. این مساله به معنای رشد و تقویت فناوری است، البته نه اینکه کلا آموزش و پژوهش را کنار گذاشته و تنها به مساله فناوری و صنعت‌گری بپردازیم، بلکه باید در جهت تبدیل علم به فناوری تلاش کنیم، چراکه انجام کار فناورانه بدون طی مسیر علمی ناممکن است.
وقوع برخی خطاها در انتشار مقالات
وی در ادامه با اشاره به وقوع برخی خطاها در انتشار مقالات و آثار پژوهشی، عنوان کرد: در حیطه نویسندگی مقالات علاوه بر خطا و تخلف در ذکر بی‌مورد اسامی برخی افراد در مقاله به عنوان نویسنده، گاهی نیز عکس این مساله اتفاق می‌افتد؛ به عبارت دیگر اغلب افراد از این مساله و بداخلاقی پژوهشی شکایت دارند که علی رغم مشارکت در تولید پژوهش، نامشان در مقاله ذکر نشده است. بنابراین باید به تمامی جنبه‌های این مساله توجه شود.
دانشی که منجر به درآمد نشود، فناوری نیست
زرقی همچنین با بیان اینکه دانشی که منجر به درآمد نشود و اقتصادآفرین نباشد، فناوری نیست، گفت: بداخلاقی صرفا در ایده نیست، بلکه می‌تواند در حوزه مالی و بحث‌های آیین‌نامه‌ای درحوزه فناوری نیز وجود داشته باشد.
وی با تاکید بر لزوم وجود آیین‌نامه‌های شفاف در حوزه پژوهش، عنوان کرد: آیین‌نامه ارتباط با صنعت جزو بهترین آیین‌نامه‌هایی است که در این دوره تدوین شده و در هیات امنای دانشگاه نیز به تصویب رسیده است.
تخصیص بودجه پژوهشی به پژوهش‌های با کیفیت
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در رابطه با نقش مصوبات کمیته اخلاق در بخش مدیریت کلان پژوهشی و تخصیص منابع، عنوان کرد: تا امروز سعی شده بودجه‌ها به پژوهش‌های با کیفیت و دارای ارزش و هدفمند تخصیص داده شود.
افزایش دانشجوی دکترا بدون فراهم آوردن بستر مناسب آن خطای بزرگی است
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه با انتقاد از وجود بیش از ۱۵۰ هزار دانشجوی PhD در کشور، گفت: سیاست افزایش دانشجوی دکترا بدون فراهم آوردن بستر مناسب آن خطای بزرگیست، چراکه به دنبال آن اهداف اصلی از پذیرش دانشجوی دکترا محقق نمی‌شود و زمینه برای خطاهای پژوهشی افزایش می‌یابد.
وی با اشاره به مشکل کمبود منابع مالی دانشگاهها برای حمایت از دانشجویان دکترا، عنوان کرد: البته اساتید باید برای جذب منابع مالی و دریافت گرنت‌های پژوهشی از خارج مجموعه دانشگاه تلاش کنند. با این وجود دانشگاه حمایت‌های مورد انتظار را انجام خواهد داد.
تسهیلات جدید دانشگاه برای دانشجویان PhD
وی با تاکید بر اینکه فلسفه جذب و پذیرش دانشجوی PhD، تولید علم و انجام پژوهش است، گفت: البته باید شرایط و بستر لازم فراهم شده و همچنین تناسب استاد و امکانات به دانشجوی دکترا در دانشگاهها رعایت شود و به هیچ عنوان فرد یا گروهی زیر فشار و اجبار نسبت به جذب خارج از ظرفیت دانشجو اقدام نکند.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه در پایان با اشاره به اعتبار دانشجویان PhD برای دانشگاهها، عنوان کرد: درخصوص پرداخت گرنت به دانشجویان پی اچ دی برای پایان‌نامه‌ها تسهیلاتی در نظر گرفته می شود.
دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش اصلاح شود
"کنترل فیدبکی" چاره کاهش خطا و انحراف پژوهشی
دکتر علی استکی، مدیرگروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز در این میزگرد که با همکاری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برگزار شد، با تاکید بر ضرورت تقویت و اصلاح دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش، گفت: برخی از قوانین و دستورالعمل‌های کمیته‌های اخلاق در پژوهش با توجه به شرایط موجود قابل اجرا نبوده و نیازمند اصلاح و بازنگری است.
وی با بیان اینکه در مساله اخلاق در پژوهش باید نگاه پایین به بالا در ارائه پژوهش نیز مورد توجه قرار بگیرد، عنوان کرد: تا پیش از سال ۹۰ در این دانشگاه خبری از بحث اخلاق نبود، البته اکثرا به خاطر وجدان کاری، مسائلی را رعایت می‌کردند؛ ولی ساختار مدون و آموزشی در این رابطه وجود نداشت و به تبع افراد نیز سلیقه‌ای عمل می‌کردند.
استکی با انتقاد از تغییر مدام مسئولین رده بالا و پایین دانشگاه طی سال‌های اخیر، عنوان کرد: با تغییر مسئولین، برنامه‌ها نیز تغییر می‌کند، به گونه‌ای که پیش از پیاده‌سازی برنامه جدید دوباره مسئول قبلی تغییر کرده و تمامی برنامه‌ها ناتمام باقی می‌ماند، بنابراین بسیار خوشحالیم که دکتر زرقی به عنوان معاون تحقیقات چند سالیست که در این سمت باقی مانده و سیاست‌های ثابتی را دنبال می‌کنند.
ضرورت تقویت و اصلاح دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش
این استاد تمام دانشگاه با اشاره به ضرورت تقویت و اصلاح دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش، عنوان کرد: نقص در این آیین‌نامه‌ها توسط اساتید و دانشجویان به عنوان مجریان قوانین و آیین‌نامه‌های بالادستی کاملا احساس می‌شود، البته طی چند سال اخیر کارهای خوبی در این حوزه انجام شده که تدوین قوانین اولیه و پایه اخلاق در پژوهش یکی از آنهاست.
بازخورد اجرای قوانین در سطوح اجرایی گرفته شود
وی با اشاره به نحوه اجرای این دستورالعمل‌ها و قوانین در دانشگاهها، تاکید کرد: بازخورد این قوانین و دستورالعمل‌ها در سطوح اجرایی و انتهای مسیر پژوهش یعنی اساتید و دانشجویان باید توسط وزارت بهداشت و مسئولان ذیربط جمع‌آوری و پس از بررسی و نظارت اصلاح شده و موارد دیده نشده به آن اضافه شود.
استکی با بیان اینکه این قوانین در صورتی کارساز است که مبتنی بر فطرت و قوانین پایه باشد، ادامه داد: در هرسیستم باید یک سری قوانین پایه و اصول بنیادی مورد اتفاق نظر کلیه افراد وجود داشته باشد که همان اصول فطری و مورد پذیرش همگان است، در غیر اینصورت برای اجرا با مشکلاتی روبرو می‌شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به کتاب "راهنمای نشر در پژوهش" که از سوی معاونت تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی منتشر شده، گفت: بخش‌هایی از این کتاب با توجه به شرایط موجود مبتنی بر اصول فطری نبوده و پذیرش عام ندارد، بنابراین برای اجرای صحیح باید در مواردی بازنگری شده و در موارد دیده نشده مثل اخلاق در فناوری‌های نوین تکمیل شود.
آیین‌نامه‌های اخلاق در فناوری گنگ و مبهم است
وی با اشاره به حساسیت موضوع اخلاق در پژوهش در حوزه فناوری و نواقص موجود در دستورالعمل‌ها و کدهای اخلاقی موجود، اظهار کرد: اقتضای رشته‌هایی مانند مهندسی پزشکی، فیزیک پزشکی یا نانوفناوری پزشکی، پژوهش در حوزه فناوری است که متاسفانه مسائل و کدهای اخلاقی این حوزه گنگ و مبهم بوده و در مواردی دارای نقص است.
وی با اشاره به برخی از ابهامات حوزه اخلاق در فناوری، گفت: به عنوان نمونه، در آیین‌نامه به صورت شفاف مشخص نشده که صاحب ایده چه کسی است؟ مثلا اگر کسی تنها عنوان کند که ساخت فلان دستگاه یا فناوری خوب است، آیا دیگر کسی حق کار و پژوهش روی آن موضوع را نداشته و تنها با طرح یک عنوان راه را بر دیگران بسته؟
استکی همچنین با تاکید بر اهمیت توجه به قوانین و مسایل اخلاقی در حوزه فناوری، عنوان کرد: از جمله مسایلی که در آینده نزدیک به آن برخورد خواهیم کرد، چگونگی استفاده ایمن و تخصصی تجهیزات پزشکی و به‌کارگیری هوش مصنوعی در نرم‌افزارهاست که باید هرچه سریعتر برای جلوگیری از بداخلاقی‌ها و خطاها و انحرافات اخلاقی این حوزه‌ها برنامه‌ریزی کنیم.
برخی قوانین کمیته اخلاق در پژوهش اجرایی نیست
وی در ادامه با بیان اینکه برخی از قوانین و دستورالعمل‌های کمیته اخلاق در پژوهش قابل اجرا نیستند، گفت: تمامی این دلایل و محدودیت‌ها برای مسئولین آشناست. به عنوان نمونه وقتی نسبت استاد به دانشجو در یک گروه آموزشی به هیچ عنوان متناسب نیست، همین مساله باعث کاهش کارایی اساتید و در نتیجه ایجاد مشکل و خطا در امر پژوهش و تولید مقاله و غیره می‌شود. در مقابل نیز دانشجو اغلب انگیزه اصلی خود را از دست داده و تنها به دنبال اخذ برگه تایید مقاله و فارغ‌التحصیلی است.
استکی رعایت تمامی اصول اخلاقی پژوهش در شرایط فعلی جامعه را کار سختی دانست و گفت: برای تدوین قوانین باید ابتدا بستر اجرای آن فراهم شود، در غیراین‌صورت هرکسی به خود اجازه زیر پا گذاشتن قانون را می‌دهد.
بررسی شود چه مسائلی کار دانشگاه‌های ما را به اینجا کشانده؟
این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه مباحث کلی پژوهش و اصول و استانداردهای اخلاق در پژوهش برای تمامی مسئولین و مجریان واضح و روشن است، ادامه داد: مشکل اصلی در علل و چرایی افزایش آمار مقالات "ری ترکت" شده ماست. در شرایط امروز برخی از پژوهشگران به قصد کسب مال مقاله و آثار پژوهشی تولید می‌کنند، باید بررسی شود که چه مسائلی کار دانشگاه‌های ما را به اینجا کشانده است؟
عدم تناسب استاد به دانشجو و ناآگاهی از علل افزایش خطا در تولید مقالات
وی با بیان اینکه عدم آگاهی و نبود آموزش‌های کافی درباره اصول اولیه پژوهش و همچنین دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش یکی از دلایل افزایش خطا و انحراف در تولید و انتشار مقالات است، ادامه داد: آموزش و آگاه‌سازی افراد در این حیطه باید از سطوح پایین آغاز شود، در غیر این صورت هدف و غرض مسئولین بالادستی محقق نمی‌شود.
اجبار دانشجو برای ارائه مقاله او را به سمت ارائه مقاله جعلی سوق می‌دهد
استکی مساله بعدی را قابل اجرا نبودن برخی قوانین تدوین‌شده برشمرد و گفت: به عنوان نمونه قوانین و دستورالعمل‌های مناسبی در سطوح بالا تدوین شد، ولی وجود دید کمَی ارائه مقالات در دانشگاهها و جامعه باعث شده به دانشجوی تحصیلات تکمیلی برای ارائه مقاله در یک مدت زمان کوتاه فشار بیاوریم که نتیجه این فشار و اجبار نیز در خطاها و سوء رفتارهای پژوهشی خود را نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: زمانی‌که افراد تحت فشار باشند، اخلاقیات را زیر پا می‌گذارند، دانشجویی که منبع مالی مناسب و تجهیزات پژوهشی و آزمایشگاهی لازم را در اختیار ندارد و از طرفی ناچار است ظرف مدت محدودی فارغ‌التحصیل شود، ناچارا به سمت ارائه مقاله جعلی سوق داده می‌شود. بنابراین باید ابتدا بستر و امکانات لازم برای دانشجو فراهم شود.
"کنترل فیدبکی" بهترین راهکار برای کاهش خطا و انحراف پژوهشی
مدیرگروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این رابطه به سیستم "کنترل فیدبکی" در کشورهای پیشرفته اشاره کرد و گفت: کنترل فیدبکی بهترین راهکار برای جلوگیری از خطا و انحرافات پژوهشی است، در این سیستم، استاد بر دانشجو و دانشجو بر استاد نظارت داشته و در نهایت بسیاری از مشکلات و بداخلاقی‌ها کم می‌شود.
وی تنها تکیه بر سیستم نظارت مستقیم و از بالا به پایین را ناکارآمد دانست و گفت: سیستم تنبیه و تشویق نیز خیلی در این موارد پاسخگو نیست. مهمترین مساله فرهنگ‌سازی و آموزش از پایین به بالاست. مطمئنا در یک سیستم کنترل فیدبکی یک استاد، شخصیت و اعتبار خود را برای مبلغی پول زیر پا نمی‌گذارد.
در زمان تدوین و تصویب قوانین، قابلیت اجرای آن را بسنجیم
استکی تاکید کرد: برای کاهش تخلفات و خطاها باید در زمان تدوین و تصویب قوانین قابلیت اجرای آن را بسنجیم. به عنوان نمونه زمانی‌که برای دانشجو ارائه ۲ مقاله آی.اس.آی در بهترین مجلات را بدون در اختیار قرار دادن ابزار و بودجه لازم تکلیف می‌کنیم، باید بدانیم یا مدت زمان تحصیل او افزایش پیدا می‌کند یا در غیر این صورت مجبور به انجام خطا و تخلف می‌شود.
برخی عوامل زمینه‌ساز بروز خطا و انحرافات پژوهشی
مدیرگروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشکده پزشکی شهید بهشتی در ادامه با انتقاد از عملکرد برخی گروه‌های آموزشی، عنوان کرد: مساله عدم تناسب تعداد دانشجوی دکترا به استاد و نبود امکانات و تجهیزات منجر به بروز برخی نقایص در کار و عملکرد گروه‌های آموزشی شده، به عنوان نمونه زمان و دقت لازم برای تصویب پایان‌نامه و پروپوزال صرف نمی‌شود و همین مساله می‌تواند زمینه‌ساز بروز برخی خطاها و انحرافات پژوهشی باشد.
انتقاد از اعمال فشار به گروه‌های آموزشی برای جذب خارج از ظرفیت دانشجوی دکترا
وی با انتقاد از تحمیل فشار به گروه‌های آموزشی برای جذب دانشجوی تحصیلات تکمیلی خارج از ظرفیت، عنوان کرد: با وجود تمام این مسایل و مشکلات، مجریان یعنی مدیران گروه و اعضای هیات علمی خواهان اداره وضعیت موجود به بهترین نحو ممکن هستند. ولی به عنوان نمونه چگونه می‌توان ۲۱ دانشجوی دکترای تحمیلی را در یک گروه با دو عضو هیات علمی سرپرستی کرد. از طرفی قوانین سخت استخدامی نیز اجازه جذب هیات علمی متناسب را به دانشگاهها نمی‌دهد.
بالاترین نرخ بیکاری کشور برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی
وی با ابراز تاسف نسبت به بالاترین نرخ بیکاری کشور برای دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی، عنوان کرد: متاسفانه محدودیت‌ها و برخی فشارهای از سطوح بالا به پایین از مهمترین عوامل و دلایل بروز خطاهای پژوهشی در دانشگاه‌هاست که باید نسبت به اصلاح آنها اقدام شود.
انتقاد از ارزش‌دهی افراطی به برخی شاخص‌ها
استکی، وجود نگاه کمَی به تولید مقالات در کشور را مشکل بعدی عنوان کرد و گفت: من بیش از ۲۵ سال در این دانشگاه مشغول به کار هستم، یک زمان تمام فشارها برای ارائه کمَی مقاله تحمیل می‌شد، زمان دیگر مساله h-index مطرح شد، به قول یکی از همکاران همه دچار H poisoning شدند، یک زمان بر تولید فناوری متمرکز شدند، تمامی این فشارهای دوره‌ای باعث بی‌انگیزگی اساتید و سوق دادن افراد به سمت خطا و انحراف پژوهشی می‌شود که باید برای اصلاح این روند چاره درستی اندیشیده شود.
وی با اشاره به مفهوم تولید علم، عنوان کرد: واقعیت این است که مفاهیم پیچیده شاخص‌های متعدد می‌طلبد و روابط این شاخص‌ها با مفاهیم مربوطه غیرخطی است، به عبارت دیگر این‌گونه نیست که فردی با ارائه مقالات دوبرابر، استاد دو برابر بهتری بوده و بنابراین شایسته ارتقای سریعتری باشد.
مشکل اصلی عدم چاره‌اندیشی در موعد مناسب است
استکی در پایان مشکل اصلی را عدم چاره‌اندیشی برای مسائل در زمان و موعد مناسب دانست و گفت: به عنوان نمونه مسائلی که باید برای ۱۰ سال آینده پیش‌بینی شود، همان ۱۰ سال دیگر می‌بینیم و متاسفانه از همین امروز به دنبال راهکار آن نیستیم. نمونه آن افزایش آمار تخلفات پژوهشی کشور و انتشار آن در سطح بین‌المللی است که باید پیش ازاین به فکر وقوع آن بودیم، نه اینکه امروز با انتشار آمار تقلب و تخلف دانشمندان ایرانی بخواهیم عکس‌العمل نشان دهیم. این یک مساله جدی است که آبروی علمی ما را در سطح دنیا به خطر انداخته و باید هرچه سریعتر برای توقف این روند چاره‌اندیشی کنیم.
نظر شما :