کپی‌کاری وابستگی کشور به خارج را بیشتر می‌کند/نسبت به تربیت نسل "نانوکار" اقدام شود

به گزارش دفتر ایسنا در واحد جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی، در بخش اول میزگرد تخصصی با موضوع "بررسی دستاوردهای ستاد نانوفناوری با تمرکز بر نانومدیسین" که با حضور دکتر هاشم رفیعی‌تبار عضو فرهنگستان علوم و استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دکتر سید مهدی رضایت مدیر کارگروه توسعه منابع انسانی ستاد ویژه توسعه فناوری‌نانو و دکتر محسن احمدی عضو هیأت علمی گروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و تعدادی از دانشجویان نانو پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی در ایسنا برگزار شد، بررسی موضوعاتی نظیر عملکرد ستاد نانو در توسعه رشته‌های دانشگاهی و تجهیزات آزمایشگاهی، کمیت‌گرایی و کیفی‌سازی تحقیقات، صادرات محصولات دانش‌بنیان فعالان عرصه نانو فناوری پزشکی و همچنین ضرورت به‌روز رسانی سرفصل‌های دروس دانشگاهی و چالش‌هایی که در حوزه نانو فناوری وجود دارد، مطرح شد.

در بخش دوم و پایانی این میزگرد در خصوص صادرات محصولات دانش‌بنیان بحث شد که به این شرح است:

صادرات به کشورهای همسایه سخت‌تر از صادرات به کشورهای با ثبات است

دکتر مهدی رضایت، مدیر کارگروه توسعه منابع انسانی ستاد ویژه توسعه فناوری‌نانو در میزگرد تخصصی با موضوع "بررسی دستاوردهای ستاد نانوفناوری با تمرکز بر نانو مدیسین" ضریب تأثیر (IF) متوسط مقالات محققان ایرانی در دنیا را حدود ۲.۵ ذکر کرد و گفت: با تغییراتی که ستاد نانو در حوزه حمایت‌ها صورت داده است، در میان چند هزار مجله‌ای که مقالات محققان منتشر می‌شود، مقالاتی که در مجلات با کیفیت بالا منتشر می‌شوند مورد حمایت ستاد نانو قرار خواهند گرفت.

رضایت همچنین با تاکید بر اینکه اولویت‌های ستاد نانو در حوزه نانو پزشکی تعیین شده است، افزود: یکی از مشکلات کشور علاوه بر درمان بیماری‌های صعب‌العلاج، در این حوزه، آلودگی‌های زیست محیطی است؛ چراکه بسیاری از بیماری‌ها منشأ آلودگی‌های زیست محیطی دارد که در این زمینه از طرح‌های این حوزه حمایت می‌شود.

وی تولید نانو فیلتر برای تصفیه پساب کارخانه‌ها را نمونه‌ای از این دستاوردها نام برد که مورد حمایت ستاد نانو قرار دارد و گفت: همچنین در بخش نانوپزشکی حوزه‌های "دارورسانی" و "درمان بیماری‌های صعب‌العلاج" جزو اولویت‌های ما است و حمایت‌های ویژه‌ای در این حوزه‌ها صورت می‌گیرد.

این محقق حوزه نانو فناوری پزشکی با تاکید بر اینکه ۳۰ درصد مطالعات و پژوهش‌های نانوفناوری پزشکی در حوزه دارورسانی هدفمند است، خاطر نشان کرد: در دنیا نیز این روند وجود دارد؛ چرا که از جمله مهمترین عرصه‌های کارکرد نانو در حوزه دارورسانی است که از نظر تجاری نیز قابل توجه است.

وی ۵ درصد تحقیقات این حوزه را مربوط به حوزه مهندسی بافت و ۶ درصد پژوهش‌ها را مربوط به نانوبیوتکنولوژی دانست و اظهار کرد: این در حالی است که عملکرد ستاد فناوری‌نانو به تأیید دست‌اندرکاران و بر اساس گزارش‌های عملکردی بر اساس میزان بودجه دریافتی، قابل قبول و در مواردی کم نظیر بوده است.

رضایت با بیان اینکه در حال حاضر در حوزه نانو درگیر مسائلی چون تجاری‌سازی، توسعه محصول، صادرات محصول و توسعه بازار در خارج کشور هستیم، گفت: این موارد بخش‌هایی هستند که به بودجه و اعتبار بسیار بیشتر از گذشته نیاز دارند و امیدوارم در این زمینه‌ها با توجه به کاهش اعتبارات بودجه سال ۹۸ اصلاحاتی صورت گیرد.

وی با اشاره به صادرات محصولات به کشورهایی چون افغانستان، یادآور شد: اگر شرکتی توان صادرات محصولات خود به هر کشوری را داشته باشد، باید دست کارکنانش را بوسید و نباید این حوزه را تخطئه کرد؛ چون ایران یک کشور وارداتی است، ضمن آنکه باید خوشحال باشیم که در حوزه نانو توانسته‌ایم شیرآلاتی را تولید کنید که بر روی آنها روکش‌های مقاوم در برابر رطوبت وجود دارد و یا رنگ‌هایی را تولید کنیم که مقاومت آنها در برابر سایش بالا است و یا لباس‌ها و کفش‌هایی را با استفاده از فناوری نانو تولید کنیم که مورد اقبال کشورهای همسایه مثل افغانستان و عراق هستند. باید به خاطر داشت که صادرات به این کشورها حتی سخت‌تر از کشورهای با ثبات دنیا است.

وی با بیان اینکه هر اندازه که در حوزه صادرات تلاش شود، باز هم ظرفیت برای توسعه وجود دارد، گفت: ما به بیش از ۴۵ کشور دنیا صادرات داریم و در سال ۱۳۹۶ از حدود ۱,۴۰۰ میلیارد تومان گردش مالی، ۱۸ درصد آن بخش صادرات بوده است.

مدیر کارگروه منابع انسانی ستاد نانو اشاره کرد: محصولات نانویی به کشورهایی چون آلمان، چین و کره جنوبی صادر شده است. در عین حال مزیت صادراتی کشور را در صادرات محصولات دانش‌بنیان به کشورهایی چون عراق و افغانستان را باید ذکر کرد.

کپی کردن وابستگی ما به خارج از کشور را بیشتر می‌کند

دکتر هاشم رفیعی‌تبار، استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه کپی کردن وابستگی ما به خارج از کشور را بیشتر می‌کند، عنوان کرد: یکی از انگیزه‌های وقوع انقلاب ۵۷ به غیر از وابستگی‌های فرهنگی و سیاسی، وابستگی عمیق صنایع ما به خارج از کشور بود. به عنوان نمونه "ایران خودرو" راه‌اندازی شد ولی فقط با صنعت مونتاژ که قطعات اساسی آن از انگلستان وارد می‌شدند؛ لذا در حقیقت صنعت واردشده به کشور کاملاً کپی‌سازی بود که همین امر ضربات بزرگی به صنعت خودروسازی در کشور وارد آورد.

این عضو فرهنگستان علوم با بیان اینکه طی ۴۰ سال گذشته تا میزان زیادی به توان و پتانسیل‌های داخل کشور متکی شده‌ایم، عنوان کرد: بیشترین نگرانی من به عنوان عضوی از فرهنگستان علوم کشور ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعه پایدار است که برای تحقق آن باید فرهنگ‌سازی کرد و امر ایجاد زیرساخت را از دبیرستان و حتی پایین‌تر از آن آغاز کنیم.

انتقاد از اقتصاد تک‌محصولی در کشور

این استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با انتقاد از تفوق اقتصاد تک‌محصولی در کشور، تصریح کرد: این نوع اقتصاد به توسعه پایدار کمکی نمی‌کند؛ چراکه کماکان در بسیاری از حوزه‌ها وابستگی اقتصادی ما به خارج از کشور بالا است. به عنوان نمونه هنوز نانو به صنایع پتروشیمی کشور وارد نشده، در حالی که پتانسیل این حوزه بسیار بالا است و می‌توان حداقل ۳۰ محصول مؤثر و کاربردی نانو از جمله پلیمر و گازهای ویژه را از دل آن استخراج کرد.

رفیعی‌تبار با تاکید بر اینکه توسعه پایدار کلیشه و واژه‌ای است که باید در رأس امور قرار گیرد، خاطر نشان کرد: "کپی‌سازی" و "copy and paste" از سایر کشورها کمکی به پیشرفت صنعت و توسعه پایدار ما نمی‌کند، بلکه باید با تقویت علوم پایه و مدل‌سازی محاسباتی، آزمایشگاهی، قدم اول را از خودمان شروع کنیم، باید با برنامه‌ریزی اصولی در ارتباط با NIBC حرکت کنیم و با پایش و اندازه‌گیری سالانه پیشرفت‌ها، توسعه پایدار واقعی را محقق کنیم و راه دیگری نداریم.

تلاش برای هدایت منابع دولتی به خرید داخلی

رضایت با تاکید بر اینکه در حال حاضر عمده خریداران تجهیزات ساخت داخل، بخش خصوصی است؛ خاطر نشان کرد: در بخش دولتی اعتبارات بسیاری وجود دارد، اما متأسفانه رویکرد اصلی، واردات تجهیزات مورد نیاز است، در حالی که هدایت این اعتبارات به سمت خرید ساخت داخل می‌تواند اثرات زیادی در رشد و توسعه شرکت‌های داخلی داشته باشد.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان اینکه ما در این حوزه عملکرد موفقی نداشتیم، ادامه داد: بعضی از خریداران به شرکت‌های تولیدکننده محصولات نانویی سلامت‌محور اعلام کردند در صورتی که تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا یا اروپا دریافت شده باشد و یا به کشوری مانند چین صادرات شده باشد، آماده خرید هستند. اینکه گفته شود نسل اول تولیدات ساخت داخل بدون نقص است، اشتباه خواهد بود؛ چراکه حتی در تولیدات شرکت‌های خارجی نیز در نسل‌های اول نقصانی وجود دارد، لذا در این قسمت حمایت از تولیدات داخل اهمیت بیشتری دارد و خوشبختانه در این بخش، کشور نیز اعلام حمایت کرده است.

ارائه آمارهای الهام بخش و تبلیغاتی جایگاهی برای کشور ایجاد نمی‌کند

در این میزگرد تخصصی، همچنین دکتر محسن احمدی، عضو هیأت علمی گروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه شاخص‌های قرن حاضر در حیطه علم و فناوری با نانو گره خورده است، اظهار کرد: من به عنوان فردی که سال‌ها در زمینه فناوری‌های نوین فعالیت کرده است، علاقه‌مندم بدانم که ستاد و کمیته نانوفناوری کشور چه افق و جایگاهی برای آینده این رشته ترسیم کرده است.

وی با بیان اینکه نانوفناوری در همه زمینه‌های علمی و فنی کاربردی حضور دارد، گفت: در صورت برنامه‌ریزی صحیح، این فناوری می‌تواند تأثیر عظیم اقتصادی در بخش‌های مختلف کشور ایجاد کند.

این فناور برگزیده دانشگاه با اشاره به تجربه ۳۰ ساله در حوزه فناوری‌های نوین و همکاری نزدیک با صنعت تجهیزات پزشکی کشور تایوان، یادآور شد: از همان ابتدا درگیر و شاهد رشد صنعتی تایوان در زمینه تجهیزات پزشکی بودم. این جزیره کوچک که نه منابع غنی نفت و گاز و نه ثروت زیادی دارد، توانسته است طی یک دوره ۲۵ ساله با بهره‌گیری از علوم و دانش پایه مهندسی و پزشکی و به دنبال آن تولید محصول و ارزش افزوده، درصد بالایی از درآمد اقتصادی خود را از صادرات تجهیزات پزشکی تأمین کند.

وی با تقدیر از زحمات و دستاوردهای مسئولان کشور در حیطه علوم و فناوری، عنوان کرد: البته ارائه آمارهای الهام‌بخش و تبلیغاتی جایگاهی برای ما ایجاد نمی‌کند، بلکه باید با برنامه‌ریزی صحیح و اصولی در این مسیر گام برداریم. به عنوان نمونه در کشوری مانند آلمان تأثیر اقتصادی نانوفناوری بر اقتصاد کلی جامعه بسیار چشمگیر است، به گونه‌ای که این رقم تنها در حیطه تجهیزات پزشکی، صنعتی بالغ بر چند ده میلیارد در سال جاری عنوان شده است.

احمدی، با اشاره به رتبه چهارم ایران در حوزه تولید مقالات نانوفناوری، اظهار کرد: اگرچه ایران در این حوزه از صفر شروع کرده و امروز دستاوردهای بزرگی دارد، اما مساله اصلی برای سنجش میزان این موفقیت بررسی تأثیر اقتصادی این دستاوردها در سطح جامعه است.

وی با ذکر نمونه‌ای دیگر از تجربیات مشابه کشورها در این حوزه، خاطر نشان کرد: به عنوان نمونه خانم گاندی در قالب ستاد علوم کامپیوتر و IT کشور هند، به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که ۳۰ سال بعد، هندوستان به یک موتور قوی IT در جهان تبدیل شده است. بنابراین می‌توانیم با توجه و استفاده از این تجربیات، پیشرفت کنیم.

وی جایگاه فعلی نانوفناوری پزشکی کشور را قابل قبول ندانست و ادامه داد: ا گر خواهان ارتقای سهم کشور در حیطه فناوری‌های نانو پزشکی دنیا هستیم، باید از پایه نسبت به تربیت نسلی نو و در اصطلاح نسلی "نانو کار" اقدام کنیم، به عنوان مثال باید مفاهیم پایه نانو فناوری در سرفصل دروس مدارس و دبیرستان‌ها گنجانده شود تا دانش‌آموزان از همان ابتدا با فناوری نانو آشنا شده و مفاهیم پایه و کاربردهای آن را لمس و درک کنند.

دکتر احمدی در ادامه، اظهار کرد: پیشنهاد من به عنوان طراح و سازنده اولین اسکن میکروسکوپ کشور این بود که این دستگاه با قیمت بسیار پایین در اختیار مدارس کشور قرار داده شود تا از این طریق، امکان و بستر آشنایی دانش‌آموزان با مفاهیم و مقیاس‌های پایه نانو و ایجاد درگیری ذهنی آنان با این مفاهیم فراهم شود، ولی متأسفانه به دلایلی متعدد این پیشنهاد عملی نشد.

وی با انتقاد از برخی سیاست‌های غیرمتعارف ستاد نانوی کشور، افزود: به عنوان نمونه گاهی مطرح می‌شود که لازمه پذیرش دانشجوی دکترای نانوپزشکی و ایجاد رشته‌های علوم پایه نانو، در گروه‌های آموزشی دانشگاه‌ها، منوط به تهیه و تأمین تجهیزات بعضاً غیر ضروری و پیشنهادی ستاد، از طریق شرکت‌های خاص است. اگرچه هر گونه تلاش در راستای رونق اقتصادی و ایجاد گردش مالی در شرکت‌های خصوصی و دانش‌بنیان اقدامی پسندیده است، ولی توسعه زیر ساخت مراکز آموزشی نباید در گرو این گونه نگرش‌ها باشد.

این استاد دانشگاه با اشاره به ضرورت برنامه‌ریزی هدفمند و مأموریت گرا برای تربیت متخصصین نانوفناوری، اظهار کرد: در راستای توسعه روزافزون فناوری نانو در کشور، لازم است رشته‌ها و گرایش‌های مختلف نانو فناوری، بر اساس توانمندی و پتانسیل دانشگاه‌ها در زمینه گرایش مهندسی و تجهیزات نانو، کاربرد نانو فناوری در داروسازی، کاربرد نانوفناوری در تشخیص و درمان بیماری‌ها و یا سایر کاربردهای این حیطه علمی در زمینه مواد، بیوتکنولوژی و غیره راه‌اندازی شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در میزگرد تخصصی ایسنا یادآور شد: مشکل دیگر گروه‌های آموزشی، با توجه به عدم تفکیک گرایش‌های مختلف رشته نانو فناوری، جذب دانشجو با سابقه تحصیلی غیرمرتبط در مقطع دکترای نانوپزشکی است. بنابراین پیشنهاد می‌شود بورد نانو و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ساز و کار پذیرش دانشجوی دوره دکترای نانو فناوری پزشکی را بر اساس مؤلفه‌های علمی و آکادمیک مناسب تغییر دهند.

وی با تاکید بر اهمیت علوم پایه برای تولید دانش بنیادی نانو و در نهایت تولید محصول اختصاصی و ایجاد مزیت برای کشور، خاطر نشان کرد: استفاده از تجربیات موفق کشورهای پیشرفته در حوزه نانو هیچ ایرادی ندارد، ولی حرف ما این است که با کپی کردن نه سهمی از تکنولوژی نانوی دنیا خواهیم داشت و نه ثروت و ارزش افزوده‌ای برای کشور فراهم می‌شود.

این متخصص مهندسی پزشکی با اشاره به پیشرفت دنیا در حیطه نانوفناوری و ورود به فازهای سوم و چهارم نانوفناوری، اظهار کرد: بیشترین نگرانی من این است که علی‌رغم حسن نیت و تلاش دست‌اندرکاران، نانو فناوری در ایران، هنوز در فاز اول ایستاده است و ساختار مناسبی برای پیشرفت و چشم‌انداز آینده این رشته فراهم نشده است. باید بپذیریم تا زمانی که در بین دست‌اندرکاران و مسئولان حوزه نانو تناقض علاقه و گرایش وجود دارد، داوری، قضاوت و برنامه‌ریزی موفقی نخواهیم داشت.

این محقق فناوری نانو با تاکید بر اینکه ب رأی موفقیت بیشتر در حوزه نانو باید از تجربیات موفق سایر کشورها بهره‌مند شویم، گفت: کشور تایوان ظرف ۱۸ سال حدود ۱۰ درصد صادرات خود را به تجهیزات پزشکی اختصاص داد، این درحالی است که وضعیت کشور ما هنوز در برخی تجهیزات اولیه پزشکی بحرانی است. به عنوان نمونه، در همه جای دنیا بیمار دیالیزی بعد از انجام دیالیز، فوراً به حالت اولیه و فعالیت روزانه خود برمی‌گردد، ولی بیمار دیالیزی در ایران، بعضاً، بعد از دیالیز، به خاطر درد و رنج ناشی از وضعیت فیلتراسیون بی‌کیفیت و غیراستاندارد دستگاه‌های دیالیز، قادر به زندگی عادی نیست!

احمدی با اشاره به تجربیات خود در حوزه فناوری‌های نوین کشورهای پیشرفته و ارتباطات نزدیک نهادهای آکادمیک با شرکت‌های فناورانه و نوآور، اظهار کرد: نگاه من به این حوزه نگاه کلان به افق کشور در حوزه فناوری‌های نوین است که باید به صورت اصولی برای آن برنامه‌ریزی شود. این در حالی است که در حال حاضر کشور در حوزه تولید محصولات فناورانه با مشکلات و موانع بزرگی دست و پنجه نرم می‌کند. به عنوان نمونه سودهای کلان بانکی یکی از موانع بزرگ سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه علوم و فناوری است که باید برای آن فکری شود.

وی با اشاره به پتانسیل بسیار بالای فناوری نانو در کشور و ضرورت برنامه‌ریزی برای بهره‌مندی کامل از این توان علمی، اظهار کرد: برای اصلاح و بهبود وضعیت، مسلماً، اول باید از علوم پایه و طراحی روشی برای جذب افراد شایسته در این حوزه شروع کنیم و پس از تولید دانش فنی، باید سیاست پشتیبانی از صنعتگر را مورد بازبینی قرار دهیم.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: به عنوان نمونه من به همراه دانشجویان و سایر همکاران گروه مهندسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کشور طی چند ماه گذشته موفق به ابداع"دستگاه مانیتور ۲۴ ساعته علائم حیاتی بیمار در خارج از محیط بیمارستان" شدیم که از طریق آن هزینه بستری بیمار در بیمارستان تا یک دهم هزینه فعلی کاهش پیدا می‌کند. ابداع این دستگاه حاصل ۳۰ سال تجربه من در چندین کشور دنیاست که با رعایت تمام استانداردهای بین‌المللی طراحی و ساخته شده است، ولی به لحاظ فقدان سیستم پشتیبانی اصولی و مؤثر برای توانمندسازی مبتکر و صنعتگر و همچنین موانع متعدد دیگر، اطمینان دارم که تولید انبوه این دستگاه در داخل کشور امکان‌پذیر نیست.

این فناور برگزیده دانشگاه حمایت مالی از صنعتگران و فناوران را یکی از راه‌های ارتقای صنعت و فناوری در کشور عنوان کرد و گفت: باید در این مسیر از تجربیات، مدل‌ها و الگوهای موفق سایر کشورها استفاده کرد و با پشتیبانی و ارائه امکانات و تسهیلات به فعالان و فناوران این حوزه، به سمت پدید آوردن قشری صنعتگر و توسعه‌دهنده تحقیقات صنعتی و گسترش علوم پایه حرکت کنیم؛ چراکه این مسیر ما را به سمت یک کشور صنعتی با اقتصاد و ارزش افزوده سوق خواهد داد.

برنامه‌های آتی ستاد

رضایت نیز در ادامه این میزگرد تخصصی، با بیان اینکه در برهه‌ای نهضت انتشار مقاله در کشور ایجاد شد که در این زمینه رتبه خوبی کسب کردیم، گفت: ولی در مقابل در شاخص فناوری که شامل ثبت پتنت بین‌المللی است، هنوز اتفاق مهمی در کشور رخ نداده و البته برای اقدام کردن در این زمینه دیر نشده است. ستاد نانو در این بخش تلاش‌های جدی را در دستور کار قرار داده است.

مدیر کارگروه توسعه منابع انسانی ستاد نانو با بیان اینکه این چالش و کمبود در حوزه نانو نیز وجود دارد، اظهار کرد: ما در این زمینه آسیب‌شناسی کردیم، ضمن آنکه به وزارت بهداشت نیز اعلام کردیم اگر دانشجویان تحصیلات تکمیلی پتنت دارند، فارغ‌التحصیل شوند و تنها فارغ‌التحصیلی و ارتقای اساتید را به مقاله منوط نکنیم.

وی با اشاره به اهداف این ستاد گفت: در حال حاضر شرکت‌های فعال در این عرصه ۵۸۵ محصول تولید می‌کنند که تا سال ۱۴۰۰ به ۱۴۰۰ محصول در بازار افزایش پیدا خواهد کرد.

مدیر کارگروه توسعه منابع انسانی ستاد نانو گردش مالی حدود ۳۰ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۹۸ را از دیگر اهداف این ستاد نام برد و یادآور شد: توسعه بازار یکی از اهداف این ستاد است، از این رو نیاز به توسعه ارتباطات با صنایعی مانند خودروسازی است. تصور کلی بر این است که صنعت خودروسازی توسعه بسیاری یافته است، ولی بررسی این صنعت نشان می‌دهد که کمترین میزان پیشرفت و ارتباط فناوری‌نانو مربوط به صنعت خودروسازی بود و ایجاد ارتباط این صنعت با شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند گام مؤثری در توسعه این صنعت باشد.

رضایت، صنعت پتروشیمی را از دیگر صنایعی دانست که شرکت‌های نانویی می‌توانند در آن حضور یابند، اظهار کرد: بسیاری از نانوکاتالیست‌های مورد نیاز این صنعت از خارج وارد می‌شود، در حالی که شرکت‌های فناوری بزرگی در کشور برای تولید این محصول شکل گرفته‌اند که با همه سختی‌ها، تلاش ما در حمایت برای استفاده از محصولات ساخت داخل در این بخش‌ها در کنار صادرات خواهد بود.

گفت‌وگو از خبرنگاران ایسنا: هادی محمدی، گلاره کاویان